Thách thức trong việc bảo vệ quyền riêng tư cá nhân trên không gian mạng tại Việt Nam

1. Thực trạng hiện nay: Bức tranh toàn cảnh về thực trạng sử dụng Internet và mạng xã hội tại Việt Nam

Theo Báo cáo của Datareportal về Tình hình sử dụng Internet tại Việt Nam năm 2024.[1] Tính đến tháng 1 năm 2024, Việt Nam có 78,44 triệu người dùng Internet, chiếm 79,1% dân số cả nước. Đây là một con số ấn tượng, thể hiện mức độ phổ cập Internet cao và vai trò ngày càng lớn của công nghệ số trong đời sống người dân.

Bên cạnh đó, Việt Nam có tới 72,7 triệu người dùng mạng xã hội, tương đương với 73,3% tổng dân số, cho thấy mạng xã hội đã trở thành một kênh giao tiếp, giải trí, kinh doanh và học tập không thể thiếu đối với người Việt. Những nền tảng như Facebook, Tiktok, Instagram hay YouTube không chỉ là nơi chia sẻ thông tin cá nhân, mà còn là nơi hình thành các cộng đồng trực tuyến với sức ảnh hưởng mạnh mẽ. Phân tích từ Kepios cũng chỉ ra rằng, số lượng người dùng Internet tại Việt Nam đã tăng thêm 502 nghìn người, tương đương 0,6%, trong giai đoạn từ tháng 1 năm 2023 đến tháng 1 năm 2024. Mặc dù mức tăng không quá đột biến so với các năm trước, nhưng sự ổn định và liên tục của tốc độ tăng trưởng cho thấy xu hướng số hóa vẫn tiếp tục diễn ra mạnh mẽ và chưa có dấu hiệu chững lại.

2. Những con số biết nói này phản ánh điều gì?

Chúng không chỉ cho thấy sự chuyển dịch mạnh mẽ của xã hội Việt Nam sang môi trường số, mà còn đặt ra một thực tế không thể né tránh: với sự hiện diện trực tuyến ngày càng lớn, mỗi người dân đang trở thành một “công dân số”, đồng thời cũng trở thành đối tượng dễ bị tổn thương nếu không có đủ kiến thức, công cụ và sự bảo vệ pháp lý cần thiết để kiểm soát thông tin cá nhân của mình.

Việc chia sẻ thông tin trên mạng xã hội, truy cập ứng dụng, mua sắm trực tuyến hay tham gia vào các nền tảng giải trí đều để lại dấu vết dữ liệu – và nếu không được bảo vệ cẩn trọng, những dữ liệu đó có thể bị khai thác, thu thập trái phép, sử dụng sai mục đích hoặc thậm chí bị phát tán công khai, gây tổn thất nghiêm trọng về tinh thần, vật chất và danh dự của người dùng.

Trong bối cảnh đó, quyền riêng tư không còn là khái niệm xa lạ hay mang tính hình thức, mà trở thành “lá chắn” thiết yếu để bảo vệ phẩm giá con người trong kỷ nguyên số. Đây là quyền cần được công nhận, bảo vệ bằng cả hệ thống pháp luật đồng thời cần được thúc đẩy thông qua giáo dục cộng đồng và trách nhiệm xã hội. Việt Nam đang đứng trước cơ hội lớn để định hình tương lai số của mình một cách an toàn, nhân văn và bền vững – bắt đầu từ việc coi trọng và bảo vệ quyền riêng tư như một trụ cột trong tiến trình chuyển đổi số quốc gia.

3. Khung pháp lý hiện hành: Nền tảng nhưng còn khoảng trống

Với các quy phạm pháp luật trong Hiến pháp năm 2013, Bộ luật Dân sự năm 2015, Luật An ninh mạng năm 2018 và gần đây nhất là Nghị định 13/2023/NĐ-CP quy định về bảo vệ dữ liệu cá nhân đã được ban hành. Trong đó, Luật an ninh mạng năm 2018 và Nghị định 13/2023/NĐ-CP là hai văn bản pháp lý quan trọng trong lĩnh vực này. Tuy nhiên, các quy định này vẫn còn gặp nhiều khó khăn, hạn chế, đặc biệt là trong việc xác định ranh giới giữa “quyền của cá nhân” và “quyền của tổ chức, nhà nước trong quản lý thông tin”.

Điển hình như Nghị định 13/2023/NĐ-CP được ban hành và có hiệu lực từ ngày 1/7/2023, được xem là hành lang pháp lý quan trọng nhằm quy định rõ hơn các vấn đề liên quan đến quyền và nghĩa vụ của các chủ thể bảo vệ thông tin cá nhân và các vấn đề khác. Tuy nhiên, trong quá trình thực thi, văn bản pháp luật này vẫn còn nhiều điểm hạn chế. Cụ thể:

(i) Thiếu quyền được khôi phục dữ liệu cá nhân. Tại Điều 9 Nghị định số 13/2023/NĐ-CP và các văn bản liên quan đề không có quy định về việc được khôi phục dữ liệu cá nhân. Thực tế, thông tin dữ liệu cá nhân dễ bị mất và không thể khôi phục lại được, đó là một khó khăn lớn cho các cá nhân, tổ chức. (ii) Chưa có quy định về quyền và nghĩa vụ của bên thứ ba. Theo đó, Nghị định số 13/2023/NĐ-CP cũng chỉ quy định về quyền và nghĩa vụ của chủ thể dữ liệu, không có quy định về quyền và nghĩa vụ của các bên thứ ba. Việc không quy định rõ vấn đề này sẽ làm cho các bên thứ 3 không được bảo đảm quyền của mình, đồng thời không có trách nhiệm, nghĩa vụ nếu có sai phạm. [2]

4. Xâm phạm quyền riêng tư: Từ đời thực đến không gian số

Tình trạng xâm hại quyền riêng tư đang ngày càng trở nên nghiêm trọng, không chỉ ngoài đời thực mà cả trong môi trường số. Nhiều vụ việc như lộ thông tin cá nhân, quay lén, theo dõi định vị mà không có sự đồng ý, hay lan truyền hình ảnh nhạy cảm… đã gây tổn thương sâu sắc, thậm chí để lại hậu quả lâu dài cho nạn nhân. Dù vậy, các hành vi này vẫn thường bị xem nhẹ, xử lý chưa nghiêm hoặc người bị hại không biết cách lên tiếng và bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình.

Đáng lo ngại hơn, trẻ em và người cao tuổi – hai nhóm người dễ tổn thương nhất – lại thường thiếu kiến thức về quyền riêng tư trên không gian mạng và kỹ năng phòng vệ, khiến họ trở thành mục tiêu dễ bị xâm phạm nhất.

5. Thách thức trong thực thi pháp luật: Khi quyền riêng tư bước vào kỷ nguyên số

Trong bối cảnh công nghệ số phát triển bùng nổ, không gian mạng đã trở thành một phần tất yếu trong đời sống xã hội. Tuy nhiên, đi kèm với sự tiện lợi và kết nối rộng mở là vô vàn nguy cơ tiềm ẩn liên quan đến việc xâm phạm quyền riêng tư cá nhân. Dù pháp luật đã có những bước tiến đáng kể trong việc điều chỉnh các hành vi trên không gian số, song thực tế cho thấy việc phát hiện, thu thập chứng cứ và xử lý vi phạm vẫn còn gặp rất nhiều khó khăn.

Một trong những thách thức lớn nhất là tính ẩn danh và xuyên biên giới của các hành vi vi phạm. Nhiều nội dung độc hại, xâm phạm đời tư cá nhân được phát tán từ các nền tảng công nghệ nước ngoài, đặt ra trở ngại không nhỏ trong việc phối hợp xử lý, đặc biệt là khi các nền tảng này không có đại diện pháp lý tại Việt Nam hoặc không tuân thủ yêu cầu gỡ bỏ nội dung từ phía cơ quan chức năng. Việc thu thập bằng chứng số cũng đòi hỏi kỹ thuật nghiệp vụ cao, trong khi đó, nhiều cơ quan thực thi pháp luật hiện vẫn còn thiếu nguồn nhân lực chuyên sâu và hạ tầng kỹ thuật phù hợp để đáp ứng yêu cầu này.

6. Cần một chiến lược tổng thể

Để xây dựng một không gian mạng an toàn, công bằng và tôn trọng quyền cá nhân, Việt Nam cần triển khai một chiến lược bảo vệ quyền riêng tư toàn diện, mang tính dài hạn và đa chiều.

Thứ nhất, hệ thống pháp luật cần được rà soát, bổ sung và hoàn thiện theo hướng cụ thể hóa các hành vi vi phạm quyền riêng tư trên không gian mạng – từ thu thập dữ liệu trái phép, phát tán thông tin cá nhân, đến các hình thức tấn công công nghệ tinh vi. Đi cùng với đó là việc xác lập rõ ràng trách nhiệm pháp lý của các cá nhân, tổ chức và đặc biệt là các doanh nghiệp công nghệ liên quan.

Thứ hai, không thể thiếu sự tăng cường hợp tác quốc tế trong lĩnh vực bảo vệ dữ liệu và xử lý vi phạm xuyên biên giới. Trong thế giới số, dữ liệu cá nhân có thể bị di chuyển, khai thác, thậm chí mua bán ở bất kỳ đâu. Việc thiết lập các cơ chế hợp tác song phương và đa phương với các quốc gia, tổ chức quốc tế và các nền tảng công nghệ lớn sẽ giúp Việt Nam nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật và bảo vệ quyền lợi công dân trên phạm vi toàn cầu.

Thứ ba, giáo dục nhận thức về quyền riêng tư số và kỹ năng tự bảo vệ cần được xem là nhiệm vụ trọng tâm, đặc biệt đối với giới trẻ – những công dân của hiện tại và tương lai. Các chương trình truyền thông, đào tạo kỹ năng số trong trường học, gia đình và cộng đồng sẽ góp phần trang bị cho người dân kiến thức để chủ động bảo vệ mình trước các rủi ro trên không gian mạng.

Thứ tư, các doanh nghiệp công nghệ – với vai trò trung gian cung cấp nền tảng – cần thực hiện đầy đủ nghĩa vụ đạo đức và pháp lý của mình. Việc thu thập, lưu trữ và xử lý dữ liệu người dùng phải minh bạch, có sự đồng thuận và chịu sự giám sát của cơ quan chức năng. Các nền tảng số cũng cần tích cực xây dựng hệ thống kiểm duyệt hiệu quả để ngăn chặn, cảnh báo hoặc gỡ bỏ kịp thời các nội dung vi phạm quyền riêng tư.

7. Kết luận: Quyền riêng tư là nền móng của một xã hội số văn minh

Quyền riêng tư không chỉ là quyền cá nhân mà còn là nền tảng để xây dựng một xã hội số an toàn, nhân văn và đáng tin cậy. Trong kỷ nguyên số, nơi mỗi cú nhấp chuột đều để lại dấu vết, quyền riêng tư càng cần được bảo vệ bằng những cơ chế pháp lý mạnh mẽ, bằng sự chủ động của người dân và trách nhiệm của các bên liên quan.

Việt Nam đang đứng trước một cơ hội lớn để định hình một hành lang pháp lý hiện đại, tiệm cận với các chuẩn mực quốc tế về quyền riêng tư và bảo vệ dữ liệu cá nhân. Tuy nhiên, để hiện thực hóa điều đó, đòi hỏi sự đầu tư nghiêm túc về nhân lực, công nghệ, đồng thời cần đổi mới tư duy quản lý theo hướng linh hoạt, thích ứng và hướng tới người dân. Chỉ khi đó, không gian mạng mới thực sự trở thành nơi kết nối thay vì chia cắt con người trong thời đại số.

Phạm Thị Phương Mai - Công ty Luật TNHH H&M