Một số khó khăn trong việc xử lý tội phạm sản xuất, buôn bán hàng giả và một số kiến nghị

1. Khái niệm về hàng giả và những hậu quả gây ra đối với người tiêu dùng

Hàng giả là những vật phẩm hàng hóa được sản xuất, lưu thông trái phép, có hình bên ngoài mô phỏng hoặc sao chép các loại hàng hóa chính hãng được phép lưu hành trên thị trường. Tuy nhiên, hàng hóa không đảm bảo giá trị sử dụng, công dụng hoặc chất lượng như sản phẩm gốc. Những sản phẩm này thường có chất lượng thấp hơn đáng kể, thậm chí tiềm ẩn nhiều nguy cơ gây hại cho sức khỏe và tính mạng của người tiêu dùng. Ngoài ra, việc tiêu thụ và sản xuất hàng giả còn gây thiệt hại nghiêm trọng cho doanh nghiệp chân chính, làm suy giảm niềm tin của khách hàng và ảnh hưởng tiêu cực đến toàn bộ nền kinh tế.

Trong thực tế, ở nước ta, tình trạng sản xuất và buôn bán hàng giả ngày càng diễn biến phức tạp, với mức độ tinh vi và quy mô lớn. Hàng giả không chỉ xuất hiện ở những mặt hàng tiêu dùng phổ thông, có giá trị kinh tế thấp như quần áo, mỹ phẩm, thực phẩm, mà còn xâm nhập vào các lĩnh vực đòi hỏi công nghệ cao và giá trị lớn như dược phẩm, thiết bị y tế, linh kiện điện tử, thậm chí cả các sản phẩm công nghệ cao cấp. Điều này làm gia tăng nguy cơ tổn thất tài chính, sức khỏe cho người tiêu dùng và thiệt hại nặng nề cho các doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh chân chính.

Hàng giả gây ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng:

Thứ nhất, đối với người tiêu dùng: Sử dụng hàng giả có thể dẫn đến những rủi ro như ngộ độc thực phẩm, tổn thương da, nguy cơ bệnh tật khi sử dụng dược phẩm kém chất lượng, thậm chí tử vong. Ngoài ra, người tiêu dùng còn chịu thiệt hại kinh tế do mua phải sản phẩm không đảm bảo chất lượng.

Thứ hai, đối với doanh nghiệp chính hãng: Hàng giả làm giảm uy tín thương hiệu, gây tổn thất doanh thu, phá vỡ lòng tin của khách hàng đối với sản phẩm và dịch vụ chính hãng.

Thứ ba, đối với nền kinh tế và xã hội: Nạn hàng giả làm méo mó môi trường cạnh tranh, cản trở sự phát triển của nền kinh tế minh bạch và lành mạnh. Đồng thời, nó cũng làm giảm hiệu quả thu ngân sách nhà nước từ thuế và gây khó khăn cho công tác quản lý thị trường.

Trước thực trạng đó, công tác phòng, chống hàng giả không chỉ là nhiệm vụ của cơ quan chức năng mà còn cần sự tham gia tích cực của toàn xã hội, đặc biệt là nâng cao nhận thức của người tiêu dùng trong việc phân biệt, tẩy chay hàng giả, bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình.

2. Thực trạng, nguyên nhân và kiến nghị hoàn thiện pháp luật

2.1. Thực trạng và nguyên nhân

Bộ luật hình sự năm 2015 sửa đổi, bổ sung 2017 quy định về tội phạm sản xuất, buôn bán hàng giả tại 04 điều luật, bao gồm Điều 192: Tội sản xuất, buôn bán hàng giả; Điều 193: Tội sản xuất, buôn bán hàng giả là lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm; Điều 194: Tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh; Điều 195: Tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thức ăn dùng để chăn nuôi, phân bón, thuốc thú y, thuốc bảo vệ thực vật, giống cây trồng, giống vật nuôi. Mặc dù các lực lượng chức năng đã áp dụng nhiều biện pháp đồng bộ theo quy định pháp luật để phòng ngừa và đấu tranh với loại tội phạm này, thực tế cho thấy hành vi sản xuất, buôn lậu hàng giả vẫn tiếp tục diễn biến phức tạp, tinh vi và khó lường, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến nền kinh tế và trật tự xã hội của nước ta. Thực trạng này xuất phát từ một số nguyên nhân chủ yếu như sau:

Thứ nhất, hệ thống pháp luật liên quan đến quan lý sản xuất, kinh doanh hàng hóa hiện nay còn thiếu sự thống nhất và đồng bộ. Hiện có rất nhiều văn bản pháp luật điều chỉnh hoạt động này nhưng chưa đưa ra được một khái niệm thống nhất, rõ ràng về "hàng giả" để làm căn cứ pháp lý cho công tác phát hiện, xử lý hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả. Các nghị định như Nghị định số 98/2020/NĐ-CP ngày 26/08/2020 của Chính phủ quy định xử phạt vi phạm hành chính trong hoạt động thương mại, sản xuất, buôn bán hàng giả, hàng cấm và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và Nghị định số 24/2025/NĐ-CP ngày 21/02/2025 sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 98/2020/NĐ-CP đã được sửa đổi, bổ sung một số điều theo quy định tại Nghị định số 17/2022/NĐ-CP ngày 31/01/2022 sửa đổi các Nghị định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực hóa chất và vật liệu nổ công nghiệp; điện lực an toàn thủy điện, sử dụng năng lượng tiết kiện và hiệu quả; hoạt động thương mại, sản xuất, buôn bán hàng giả, hàng cấm và bảo vệ người quyền lợi người tiêu dùng, hoạt động dầu khí, kinh doanh xăng dầu và khí, tuy nhiên đây chỉ là các quy định trong xử lý vi phạm hành chính về hàng giả, chưa phải căn cứ áp dụng cho xử lý hình sự, dẫn đến những khó khăn trong việc khởi tố, điều tra, truy tố và xét xử.

Thứ hai, mặc dù Bộ luật hình sự 2015, sửa đổi 2017 đã cụ thể hóa 04 tội danh liên quan đến hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả nhưng công tác chứng minh yếu tố yếu tố cấu thành tội phạm, đặc biệt là yếu tố lỗi cố ý của chủ thể phạm tội, vẫn còn nhiều khó khăn, vướng mắc. Cụ thể, lực lượng chức năng phải làm rõ ý thức chủ quan của người thực hiện hành vi, như động cơ, mục đích thu lợi bất chính từ việc mua bán hàng giả. Chỉ khi chứng minh được hành vi mua đi bán lại hàng giả nhằm mục đích kiếm lời thì mới có thể cấu thành tội buôn bán hàng giả, đây là trở ngại lớn trong thực tiễn tố tụng.

Thứ ba, quy định của Bộ luật Hình sự còn mở rộng trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại thực hiện hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả. Việc xử lý pháp nhân thương mại phạm tội lại đặt ra không ít khó khăn cho các cơ quan tiến hành tố tụng. Hiện nay, pháp luật vẫn còn thiếu những hướng dẫn chi tiết về một số vấn đề thực tiễn như: cách xác định trách nhiệm khi có nhiều người đại diện theo pháp luật của pháp nhân; xử lý trường hợp người đại diện vừa là chủ thể chịu trách nhiệm hình sự cá nhân, vừa đại diện cho pháp nhân; cách thức chứng minh lỗi của pháp nhân thương mại và việc áp dụng hình phạt đối với pháp nhân phạm tội sản xuất, buôn bán hàng giả.

Thứ tư, theo quy định của pháp luật hiện hành, để xử lý hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả, bắt buộc phải có kết luận giám định xác nhận đó là hàng giả. Tuy nhiên, chi phí giám định hiện nay còn khá cao, trong khi lực lượng chức năng phải tạm ứng trước kinh phí này để tiến hành giám định. Trường hợp xác định đúng là hàng giả, số hàng này buộc phải bị tiêu hủy, dẫn đến việc không thu hồi được chi phí đã bỏ ra. Điều này gây áp lực không nhỏ về ngân sách và tạo ra tâm lý e ngại trong lực lượng thực thi nhiệm vụ. Hệ quả là một bộ phận cán bộ, chiến sĩ tham gia công tác phòng, chống hàng giả vẫn còn thiếu quyết liệt, thậm chí ngần ngại trong việc khởi xướng điều tra hoặc xử lý, ảnh hưởng đến hiệu quả của cuộc đấu tranh với loại tội phạm nguy hiểm này.

Thứ năm, hiện nay vẫn chưa có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan tiến hành tố tụng hình sự với các cơ quan chức năng khác trong việc khởi tố, điều tra, truy tố và xử lý các hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả. Theo quy định pháp luật hiện hành, việc quản lý hàng hóa lưu thông trên thị trường thuộc trách nhiệm của nhiều lực lượng, bộ ngành khác nhau. Tuy nhiên, trên thực tế vẫn tồn tại tình trạng chồng chéo trong chức năng, nhiệm vụ và có nhiều kẽ hở để các đối tượng lợi dụng sản xuất, buôn bán hàng giả. Chẳng hạn, tình trạng làm giả thực phẩm chức năng hiện đang diễn biến phức tạp, nhưng cơ chế pháp lý quản lý mặt hàng này vẫn còn lỏng lẻo; các cơ quan chức năng chưa xây dựng được bộ quy chuẩn kỹ thuật cụ thể cho nhóm sản phẩm này, gây khó khăn cho các lực lượng chức năng trong quá trình đấu tranh và xử lý vi phạm.

Từ những bất cập nêu trên, có thể thấy rằng việc hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả công tác phòng, chống tội phạm sản xuất, buôn bán hàng giả là yêu cầu cấp thiết nhằm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, duy trì môi trường kinh doanh lành mạnh và thúc đẩy sự phát triển bền vững của nền kinh tế.

2.2. Kiến nghị hoàn thiện pháp luật

Một là, cần sửa đổi, bổ sung Nghị định số 98/2020/NĐ-CP ngày 26/08/2020 cũng như Nghị định số 24/2025/NĐ-CP ngày 21/02/2025 sửa đổi, bổ sung một số Điều của Nghị định số 98/2020/NĐ-CP. Việc sửa đổi cần theo hướng tăng mức xử phạt đối với những hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả chưa đến mức truy cứu trách nhiệm hình sự, đồng thời tăng hình phạt bổ sung đối với các hành vi này để kịp thời cảnh báo, răn đe các đối tượng khác.

Hai là, cần hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến xử lý hình sự hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả. Hiện nay, các quy định liên quan trong Bộ luật Hình sự 2015, Bộ luật Tố tụng hình sự, Luật Giám định tư pháp… vẫn còn thiếu các hướng dẫn cụ thể, thống nhất, đặc biệt là trong việc xác định rõ khái niệm và tiêu chí xác định hàng giả. Trên thực tế, khái niệm “hàng giả” chủ yếu chỉ được quy định trong xử lý hành chính, chưa đủ căn cứ để xử lý hình sự, gây khó khăn cho quá trình điều tra, truy tố, xét xử.    

Ba là, tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến quản lý nhà nước trong lĩnh vực sản xuất, buôn bán hàng hóa, qua đó nâng cao hiệu quả phát hiện, điều tra, xử lý tội phạm sản xuất, buôn bán hàng giả. Cần rà soát, khắc phục các bất cập, chồng chéo về chức năng, nhiệm vụ giữa các bộ, ngành có liên quan, đảm bảo sự liên thông, thống nhất dưới sự chỉ đạo của cơ quan nhà nước có thẩm quyền.

Bốn là, tăng cường hiệu quả mối quan hệ phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng với các lực lượng chức năng có liên quan trong phòng chống, tội phạm sản xuất, buôn bán hàng giả. Hoạt động phòng ngừa, phát hiện, điều tra, xử lý tội phạm sản xuất, buôn bán hàng giả cần thiết phải có sự tham gia của nhiều lực lượng; liên quan đến nhiều ngành, nhiều cấp khác nhau. Do đó, thời gian tới các lực lượng thực thi pháp luật cần nâng cao hiệu quả của mối quan hệ phối hợp trong hoạt động phòng ngừa, đấu tanh tội phạm. Cần tăng cường trao đổi thông tin về tình hình, diễn biến của tội phạm sản xuất, buôn bán hàng giả; trao đổi, cung cấp kịp thời những thông tin, vụ việc có liên quan đặc biệt trong giải quyết những vụ việc phức tạp; tăng cường mối quan hệ phối hợp trong hoạt động giám định để làm căn cứ khởi tố vụ án; phối hợp với lực lượng Thanh tra chuyên ngành để tiếp nhận tin, giải quyết tin báo, kiến nghị khởi tố các hành vu liên quan đến tội phạm sản xuất, buôn bán hàng giả.

Nguyễn Giáng My - Công ty Luật TNHH H&M